Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie

---

Historia

Historia kasztelanii cieszyńskiej sięga XII wieku, a najstarsze wzmianki na jej temat datowane są na rok 1155. Wówczas to gród Tescin został wymieniony w dokumencie skierowanym do biskupa wrocławskiego Waltera, w bulli protekcyjnej papieża Hadriana IV. Kolejną ważną datą jest 25 maja 1223, kiedy biskup Wawrzyniec wydał dokument dla klasztoru norbertanek w Rybniku. Potwierdza on istnienie w Cieszynie świątyni, wzmiankowanej jako ecclesiae (…) sancti Nicolai.

Idzi Panic sugestuje, że ten obiekt związany był z rotundą zamkową, służącą w pierwszym okresie zarówno grodowi, jak i mieszkańcom regionu cieszyńskiego. Z biegiem czasu, po powstaniu miejskiej świątyni, rotunda przestała być dostępna dla mieszkańców, pozostając wyłączną własnością kasztelana i jego załogi. Ta teoria budzi jednak kontrowersje; badaczki Teresa Rodzińska-Chorąży oraz Zofia Jagosz Zarzycka proponują, aby przyjąć hipotezę o równoległym istnieniu dwóch kościołów. Według nich świątynia pod wezwaniem św. Mikołaja znajdować miała się poza grodem w osadzie przedlokacyjnej – jest ona opisana jako położona na suburbium.

Źródła z XVIII wieku wymieniają rotundę jako kaplicę pod wezwaniem św. Wacława. Budowla ta mogła być pierwszą murowaną konstrukcją na Wzgórzu Zamkowym. W początkowych latach istnienia była otoczona solidnym wałem drewniano-kamiennym o szerokości dziesięciu metrów. Wśród pierwszych kapelanów, o których wiadomo z dokumentów, był Bartłomiej. Wspomniane źródła ukazują również konflikt dotyczący dziesięcin z wiosek, w tym z Krasnej i Kleczomii, datowany na 7 czerwca 1284 roku. W dokumencie tym mowa jest także o fundacji ołtarza świętych Jana, Wawrzyńca oraz Erazma, dokonywanej przez pszczyńskiego proboszcza Hynala ze Stonawy.

Koniec XIII wieku oraz cały XIV wiek to czas intensywnych prac budowlanych, podczas których odbyła się przebudowa zamku. Drewniane umocnienia były zastępowane murami. W tym czasie romańska rotunda została przekształcona, aby lepiej komponować się z nowym gotyckim stylem zamku. Podniesiono poziom posadzki o dwa metry, a w absydzie zamurowano stare romańskie okna, zastępując je większymi, gotyckimi. W XIV wieku na posadzce znalazły się glazurowane płytki z wizerunkiem orła śląskiego oraz inskrypcją ,,Premislaus Dux Tessinensis”. Niestety, świątynia była kilkukrotnie dotknięta pożarami; znane są te z lat 1484, 1520, 1552 i 1570.

W wyniku wojny trzydziestoletniej zamek popadł w ruinę. W rezultacie siedzibę książęcą przeniesiono do dolnego zamku. Na wzgórzu powstały spichlerze, sad owocowy oraz budynki gospodarcze, co potwierdza urbarz z 1755 roku. Rycina z 1789 roku przedstawia rotundę jako konstrukcję wzmocnioną przyporami, połączoną łukiem z czworobocznym budynkiem. Po wygaśnięciu dynastii Piastów, Cieszyn przeszedł w ręce Habsburgów, którzy przez długi czas nie interesowali się tą lokalizacją. Dopiero arcyksiążę Karol zlecił przekształcenie Wzgórza Zamkowego w romantyczny ogród, wzbogacony sztucznymi ruinami oraz pawilonem, który skrywał romańskie mury budowli.

Wewnątrz rotundy, po zasypaniu jej do wysokości jednej trzeciej, występowały drewniany ołtarz, srebrny kielich oraz złocona patena. Obecną formę budowla zawdzięcza przeprowadzonej w połowie XX wieku reromanizacji. Wydarzeniem kluczowym w historii rotundy była jej resakralizacja, która miała miejsce 6 grudnia 1997 roku. Od tamtej pory rotunda zaczęła spełniać funkcję obiektu turystycznego.

Dzieje badań

Dzieje badań archeologicznych

W roku 1941, jesienią, miały miejsce wstępne badania, które przeprowadzili prof. Grundmann, konserwator prowincjonalny z Wrocławia i Kienzler, rządowy radca budowlany. Wcześniej znano jedynie romanską rotundę poprzez rzuty poziome. Prawdziwe badania archeologiczne rozpoczął Georg Raschke, zasłużony konserwator i badacz śląskich zabytków, który wówczas pełnił funkcję administratora działu prehistorycznego Muzeum Śląskiego w Opawie. Jego prace potwierdziły istnienie romańskiej budowli, znajdującej się pod klasycystycznym płaszczem, i odkrył bazy kolumn podpierających emporę oraz zamurowaną klatkę schodową.

W wyniku prowadzonych wykopalisk, które odbywały się z współudziałem pracowników Landesamt für Vorgeschichte w Raciborzu, zbadano północną stronę rotundy, oraz jej wnętrza w dniach od 21 października do 20 listopada 1941 roku. Wówczas natrafiono na fundamentalne struktury, takie jak mury i szkielety, w tym dwa pierścienie ze srebra.

Badania rozszerzyły się na inne obszary rotundy, gdzie na głębokości 210 i 240 cm odnaleziono kolejne szkielety, w tym dziecka, oraz pozostałości trumien, co sugerowało ich przeniesienie, jak wskazał Georg Raschke.

Ostatecznie, razem odkryto osiem pochówków szkieletowych, a także restauracje nieregularnych płyt wapiennych, która pokrywały pozostałości dawnej posadzki w wysokości -170—200 cm. Elementy budowli, jak bazy kolumn, datowane są na koniec XII wieku, a sama rotunda na czas przed rokiem 1223.

Dalsze badania miały miejsce w latach 1949-1955 pod przewodnictwem Anny Kietlińskiej, odkrywając warstwy osadnicze sięgające czasów halsztackiego i lateńskiego, a także średniowieczne. Dokumentacja badań potwierdziła hipotezy dotyczące rozwoju struktury kaplicy oraz niwelacji terenu w XIX wieku.

Ostatni etap badań archeologicznych miał miejsce w latach 2013—2016, kiedy to systematyczne prace odkrywcze prowadziła Pracownia Studiów nad Architekturą i Sztuką Wczesnośredniowieczną Instytutu Historii Sztuki UJ, a także Muzeum Śląska Cieszyńskiego. Dzięki środkom z Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków w Katowicach, wykopano fundamentalne fragmenty budowli, potwierdzając wcześniejsze spostrzeżenia.

Tego etapu badań doprowadzono do odkrycia elementów przypór, co wskazało na gotycką przebudowę romańskiego obiektu.

Dzieje konserwacji

W miarę jak zmieniało się Wzgórze Zamkowe w XIX wieku, postanowiono przebudować rotundę, przekształcając ją w romantyczny pawilon ogrodowy. Przeprowadzone prace przez architekta Józefa Kornhäusela w latach 1836-1839 całkowicie zatuszowały średniowieczny charakter budowli, nadając jej neorenesansowy styl.

Jak w roku 1850 rotunda zyskała nowy ołtarz z obrazem św. Wacława autorstwa Edwarda Świerkiewicza, jej wnętrze poddano odmalowaniu. Mimo to, konserwacja w latach 1941-42, pod kierownictwem Georga Raschkego, doprowadziła do usunięcia nowoczesnych dodatków, a także wzmocnienia konstrukcji drewnianymi podpórkami i klamrami.

W latach 1949-55, w trakcie prac kierowanych przez Zygmunta Gawlika, przeprowadzono istotne działania renowacyjne. Mury poddano wzmocnieniu i rekonstrukcji, a także usunięto ceglane okładziny, przywracając do pierwotnego stylu rotundy.

Efektem tych prac była odbudowa posadzki, rekonstrukcja empory i odkrycie oryginalnych detali architektonicznych. Cały proces przyczynił się do zachowania i ochrony tego cennego zabytku architektury.

Badania geomorfologiczne w 2016 roku przeprowadziła ekipa z Uniwersytetu Śląskiego, co umożliwiło im lepsze zrozumienie układu warstw geologicznych w okolicy rotundy oraz kondycję fundamentów budowli.

Stan badań

Datowanie

Pierwsza połowa XI w.

Do grupy badaczy analizujących tę epokę należą między innymi Georg Raschke, Anna Kietlińska oraz Jerzy Hawrot. Wspomniano również o Adamie Miłobędzkim, Stanisławie Kramarczyku, Witoldzie Iwanku, Klementynie Żurowskiej, Zygmuncie Świechowskim, Wiesławie Kuś oraz Zofii Jagosz-Zarzyckiej. Ważnym nazwiskiem jest także Idzi Panic, który dołożył swoją cegiełkę do badań w tym zakresie.

Druga połowa XI – pierwsza tercja XII w.

W tym okresie badań dominują nazwiska Jana Zachwatowicza oraz Marii Pietrusińskiej, których prace wniosły много znaczących informacji dotyczących rotundy.

XII w.

Z kolei Andrzej Tomaszewski, Albin Gabriel oraz Teresa Rodzińska-Chorąży zajmowali się nowymi odkryciami i interpretacjami z tego czasu, które wpłynęły na współczesne rozumienie tej architektonicznej formy.

XIII w.

Kluczowym badaczem tego okresu był Tadeusz Dobrowolski, który analizował zmiany związane z benedyktynami tynieckimi między rokiem 1211 a 1223, co było potwierdzone dokumentem biskupa wrocławskiego Wawrzyńca, dotyczącym istnienia kaplicy.

Geneza form stylowych

Architektoniczna charakterystyka rotundy klasyfikuje ją jako jeden z najstarszych przykładów kościołów grodowych, które powstawały w obrębie Państwa Wielkomorawskiego, Czech oraz Węgier. Badacze nie osiągnęli jednoznacznych wniosków co do pochodzenia schematu jednoabsydowej kaplicy centralnej o okrągłym planie. Przewodnie teorie sugerują, że mogło to być wynikiem bezpośredniego wpływu wzorców bizantyjskich, zwłaszcza z Bałkanów, które szerzyły się dzięki misjom cyrylo-metodiańskim. Alternatywnie, niektórzy wskazują na akwizgrańską kaplicę pałacową jako pierwowzór dla tego typu budowli pojawiających się na terenach Czech, Moraw i Śląska w wczesnym średniowieczu.

Nowsze analizy sugerują, że podobne formy architektoniczne występowały wówczas w całej Europie. Otóż, Teresa Rodzińska-Chorąży podkreśla, że ta powtarzalność świątyń może być związana z aktywnością misji. Jan Zachwatowicz z kolei zwracał uwagę na bliskie pokrewieństwo cieszyńskiej kaplicy z rotundą w Grzegorzewicach. Zgodnie z hipotezą Jana Samka, mogła ona pierwotnie pełnić funkcję kaplicy grodowej połączonej z palatium, aczkolwiek wymagałoby to dalszego potwierdzenia. Wspominają o tym także Teresa Rodzińska-Chorąży i Zofia Jagosz-Zarzycka, zauważając, że wątek murów rotundy na Górze Zamkowej w Cieszynie jest bardzo porównywalny do murów kościoła św. Idziego w Inowłodzu.

Patroni

Wezwanie św. Mikołaja obecne w najstarszych dokumentach, najprawdopodobniej odnosi się do drugiego kościoła, który znajdował się na suburbium. Z biegiem czasu zwyczajowo przeniesiono jednak to wezwanie na rotundę. Nie ma pewności, czy chodziło o św. Mikołaja biskupa Miry, czy też o Mikołaja I – papieża, który piastował urząd w latach 858–867. Wydaje się jednak, że bardziej prawdopodobne jest to pierwsze wyjaśnienie.

Św. Mikołaj biskup to postać legendowa. Rzeczywiste dowody na jego istnienie są nieodnalezione, co skłoniło bollandystów do prób usunięcia jego wspomnienia z kalendarza liturgicznego. Jednakże wysoką popularność świętego oraz szerokie rozpowszechnienie jego kultu, zarówno w Kościele zachodnim, jak i wschodnim, skutecznie temu zapobiegły.

Mikołaj jest patronem wielu grup społecznych, m.in.: małżeństw, piekarzy, rzeźników, podróżnych, jeńców oraz strażaków. Idzi Panic zasugerował, że wezwanie to może być świadectwem obecności nauczania Braci Sołuńskich na tych terenach, chociaż brak dowodów potwierdzających tę hipotezę sprawia, że zagadnienie pozostaje otwarte.

W źródłach osiemnastowiecznych kaplica występuje pod wezwaniem św. Wacława. Również wspomniana wcześniej fundacja ołtarza proboszcza Hynala ze Stonawy, datowana na schyłek piętnastego wieku, była poświęcona m.in. temu świętemu.

Msze święte

Msze święte w Rotundzie św. Mikołaja odbywają się corocznie. Uroczystość ma miejsce 6 grudnia, w dniu poświęconym św. Mikołajowi.

---

Oceń: Rotunda św. Mikołaja w Cieszynie

---