Muzeum Śląska Cieszyńskiego

---

Historia

Miejski pałac należący do rodziny hrabiów Larischów powstał po tragicznym pożarze, który zniszczył Cieszyn w 1789 roku. Inwestycja została zainicjowana przez Jana Józefa Antoniego hrabiego Larisch von Mönnich, który pragnął stworzyć rezydencję odpowiadającą jego statusowi społecznemu oraz materialnemu. W 1796 roku hrabia Larisch dokonał zakupu niewielkiego domu mieszkańca, sąsiadującego z posiadłością szlachecką (znajdującą się przy ówczesnej ulicy Konwiktowej, dzisiaj ulicy T. Regera), który już od XVIII wieku był w rękach Larischów. Połączenie tych dwóch działek umożliwiło realizację planowanej budowli, która została wzniesiona w latach 1790-1796. Rezydencja hrabiego Larischów stała się symbolom jego statusu.

W 1805 roku cesarz Franciszek I przyjął w Cieszynie swoich sojuszników, w tym cara Aleksandra I, wielkiego księcia Konstantego, marszałka Kutuzowa oraz księcia Birona Kurlandzkiego. W tym okresie Pałac Larischów, a zwłaszcza pomieszczenie znane jako Sala Egipska, stało się centrum kulturalnych wydarzeń, takich jak koncerty i bały organizowane na cześć gości. W 1809 roku rezydencja została udostępniona księciu Albertowi Sasko-Cieszyńskiemu, a później arcyksięciu Karolowi Ludwikowi Habsburgowi. Zaledwie kilka lat później, w 1817 roku, pałac gościł cesarza z małżonką, Karoliną Augustą oraz wszystkim dworem.

W 1831 roku pałac przeszedł na właściwość hrabiego Filipa Ludwika Saint Genois d’Anneaucourt, który w 1839 roku zlecił budowę trzeciego skrzydła pałacu. Projekt wykonał architekt widéński Józef Kornhäusl. Nowe skrzydło domu skrywało kolistą stajnię, w której obecnie mieści się kawiarnia, a na jej piętrze znajdowała się sala balowa nazywana Salą Rzymską.

W 1840 roku pałac został wykupiony przez lokalnego adwokata, dr. Antoniego Demela, a później przeszedł w ręce jego syna, Janowi Demel von Elswehr, i wnuka, Leonardowi Demel von Elswehr. Od tego momentu znany był jako kamienica demlowska. W 1918 roku nieruchomość została sprzedana miastu, a 21 czerwca 1931 roku stała się siedzibą Muzeum Miejskiego w Cieszynie. Nowa instytucja powstała z połączenia zbiorów publicznego muzeum ks. Leopolda Jana Szersznika, które powstało w 1802 roku, etnograficznego Muzeum Śląskiego (założonego w 1903 roku przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w Cieszynie) oraz zbiorów prywatnych.

Niestety, w 1942 roku Muzeum doznało katastrofy, gdy w Sali Rzymskiej wybuchł pożar, który zniszczył dach oraz zniszczył wnętrza drugiego piętra. 24 stycznia 1966 roku, w wyniku działań inspekcyjnych, działalność Muzeum została wstrzymana. Po przeprowadzeniu niezbędnych prac remontowych, muzeum wznowiło swoją działalność 1 maja 1969 roku. Jednak z powodu nieodpowiedniego stanu budynku, w 1983 roku zamknięto wszystkie ekspozycje z zamiarem przeprowadzenia generalnego remontu, który dostosowałby pałac do wymagań współczesnych muzeów. Restauracja obiektu zakończyła się pomyślnie w 2002 roku. W 2004 roku Muzeum zostało uhonorowane Nagrodą im. Wojciecha Korfantego, przyznaną przez Związek Górnośląski.

Architektura

Budowla, w której mieści się Muzeum Śląska Cieszyńskiego, jest przykładem barokowo-klasycystycznego stylu. Charakteryzuje się dwupiętrową oraz trójskrzydłową strukturą, zbudowaną z cegły i fragmentami kamienia łamanego w piwnicach. Elewacja na poziomie piwnic jest częściowo zamurowana, a sam budynek został ozdobiony tynkiem, nadającym mu elegancki wygląd. Wnętrza pałacu mają układ dwutraktowy, co wpływa na ich funkcjonalność i estetykę.

Na parterze można zauważyć dwie reprezentacyjne sienie przelotowe. Pierwsza z nich zakończona jest sklepieniem krzyżowo-kolebkowym oraz lunetą, podczas gdy druga cechuje się sklepieniem kolebkowym z lunetami. Większość pomieszczeń w dolnej części budynku ma sklepienia kolebkowe oraz żaglasto sklepione, co dodatkowo podkreśla monumentalność obiektu.

W skrzydle południowym znajduje się obecnie kawiarnia, dawniej stajnia, która ma kształt okrągły i, wysokość dwóch kondygnacji, jest uwieńczona kopulastym sklepieniem z lunetami, wspartym na solidnej, toskańskiej kolumnie z kamienia.

Na pierwszym piętrze w trakcie frontowym skrzydła północnego umieszczono pomieszczenia z eleganckim sklepieniem krzyżowo-kolebkowym oraz lunetami, a w narożnikach wyeksponowano cztery pola sklepienia żaglastych. Pomieszczenia na drugim piętrze, znajdujące się w północnym oraz południowym skrzydle, cechują się interesującymi, nieckowymi sklepieniami, które znalazły zastosowanie w Sali Egipskiej, gdzie pozostałe pomieszczenia mają plafonowe sufity.

Klatki schodowe na drugim piętrze wyposażono w kute balustrady z XVIII wieku, co nadaje im wyjątkowego stylu i klasy.

Pod względem architektonicznym, frontowa elewacja budynku charakteryzuje się siedmioma osiami, przy czym część parterowa została zrealizowana w technice boniowania i oddzielona od piętra profilowanym gzymsem. Osią budynku jest kamienny portal z pachołkami zakończony trójkątnym przyczółkiem zwieńczonym półkolistym łukiem. Prowadzi do dziedzińca dwuskrzydłowa, klepkowa brama z drewna z końca XVIII wieku. Prostokątne okna budynku mają profilowane obramienia, a te na drugim piętrze w środkowej partii są wydłużone, zdobione łukiem koszowym. Pomiędzy oknami umieszczono żłobkowane filunki z motywami łez i rozet.

Elewacja boczna budynku (patrząc od strony Parku Pokoju) liczona jest jako dwunastoosiowa. Parter został oskarpowany i oparty na resztkach dawnych murów obronnych. Całość oddzielono gzymsem, natomiast okna drugiego piętra ozdobiono uszatymi, listowymi obramieniami. Pałac wieńczy dwuspadowy, mansardowy dach pokryty gontem z lukarnami.

Na drugim piętrze znajdują się pomieszczenia o reprezentacyjnym charakterze. Osiem pokoi frontowych oraz korytarz zostały ozdobione klasycystyczną polichromią. Warto zwrócić uwagę na Gabinet Chiński, przyozdobiony orientalnymi motywami, w tym smokami oraz rajskimi ptakami, a także na przestronną Salę Egipską, która była wykorzystywana jako sala balowa. Malarska dekoracja tej drugiej sali obejmuje sześć krajobrazów przedstawiających antyczną architekturę egipską oraz różne sceny rodzajowe, ujęte w podziałach egipskich kolumn. W krajobrazach powtarza się także motyw Wieży Piastowskiej oraz Rotundy św Mikołaja w Cieszynie. Jedna z kompozycji w sali ma datowaną na 1796 roku polichromię, autorstwa „malarza akademickiego” Józefa Mayera.

Cała amfilada salonów na drugim piętrze pałacu została uświetniona zestawem klasycystycznych i eklektycznych pieców, które znajdują się w półkolistych niszach. Od strony północnej do pałacu przylega niewielki ogród w stylu francuskim, którego integralną częścią jest ośmioboczny pawilon, obecnie znany jako Park Pokoju.

Działy muzeum

Muzeum Śląska Cieszyńskiego oferuje różnorodne działy, które jest warto poznać. Wśród nich wyróżniają się:

• archeologia – Dział ten gromadzi zabytki średniowieczne odkryte w centrum miasta oraz artefakty związane z dawnymi czasami. Najważniejsze zbiory wywodzą się od Leopolda Szersznika, w tym monety rzymskie oraz gliniane naczynia kultury łużyckiej z lat 1800-1750 p.n.e., takie jak urny popielnicowe oraz malowane naczynia antycznej Grecji i Rzymu. Zbiory wzbogacone są także o przedmioty odkryte przez Muzeum Miejskie w Cieszynie oraz te gromadzone przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze od 1930 roku. W 1935 roku wyodrębniono Dział archeologii, który powstał z inicjatywy Towarzystwa Miłośników Regionu. Dział ten przyczynił się do wielu znaczących odkryć na obszarze starego miasta. Dodatkowe obiekty pochodzą z wykopalisk na Górze Zamkowej w Cieszynie oraz grodzisk w Międzyświeciu i Starym Bielsku,
• etnografia – Ten dział składa się z kolekcji 6415 eksponatów, które w znacznej części pochodzą z Polskiego Towarzystwa Ludoznawczego, działającego od 1901 roku. Znajdziemy tutaj malowane skrzynie, obrazy na szkle, elementy strojów ludowych oraz przedmioty codziennego użytku,
• fotografia – Powstał w 1981 roku z ogólnej liczby około 20000 eksponatów i obejmuje bogaty zbiór fotograficznych ikonografii Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego. Do kolekcji należą portrety, negatywy szklane, zdjęcia stereoskopowe, a także sprzęt oraz ramy fotograficzne. W zbiorach znaleźć można 1500 portretów przedstawiających mieszkańców Cieszyna z lat 1860-1900 oraz fotografie dokumentujące historię i rozwój lokalnego życia kulturalnego. W latach międzywojennych muzeum wzbogaciło swoje zasoby o zbiory z Muzeum Macierzy Szkolnej w Orłowej, dokumentujące polskie szkolnictwo i kulturę ludową,
• historia – Dział liczący prawie 14 tysięcy eksponatów, związany z historią Śląska Cieszyńskiego. Opiera się na kolekcji księdza Szersznika oraz znaleziskach z ostatnich dwóch stuleci. Zbiory obejmują m.in. pieczęcie miast, odznaki stowarzyszeń oraz militaria,
• kartografia – Składa się z 3456 pozycji, w tym map i planów od XVI wieku do współczesności. Dział powstał na bazie kolekcji księdza Szersznika oraz innych lokalnych zbiorów. Wśród najstarszych obiektów znajdują się miedziorytnicze mapy przedstawiające niebo, świat oraz Europę,
• naukowo-oświatowy – Dział utworzony w latach 80. XX wieku, który organizuje różne akcje edukacyjne, współpracując ze szkołami oraz placówkami z terenu Cieszyna. Do jego zadań należy przygotowywanie lekcji muzealnych oraz organizacja wykładów i prelekcji,
• sztuka – Zbiera ponad 9 000 eksponatów obejmujących obrazy, rzeźby oraz grafiki, a także rzemiosło artystyczne, w tym eksponaty od ks. L.J. Szersznika i Brunona Konczakowskiego. Wartościowe są także kolekcje sakralne pochodzące z kościołów okolicznych,
• technika – Zbiór liczący ponad 800 eksponatów, takich jak archaiczne narzędzia, instrumenty muzyczne i maszyny do pisania. Jednym z ciekawszych eksponatów jest angielski bicykl z około 1880 roku,

W każdym z tych działów znajdują się nie tylko cenne pamiątki przeszłości, ale także ważne ślady kulturowe i historyczne, które tworzą bogaty obraz regionu Śląska Cieszyńskiego.

Wystawy stałe

W Muzeum Śląska Cieszyńskiego znajduje się niezwykle interesująca wystawa sztuki gotyku i renesansu, która prezentuje bogate zbiory malarstwa i rzeźby z czasów od XIV wieku do połowy XVII wieku. Ekspozycja ta składa się z cennych dzieł, które wcześniej zdobiły kościoły w regionie. Wśród eksponatów można znaleźć retabulum z Puńcowa, Ogrodzonej oraz Kamienicy, a także obrazy pochodzące z cieszyńskiego zamku i kościoła w Lesznej. Warto zwrócić uwagę na eksponaty z kościoła Św. Trójcy, epitafia znanych rodzin, takich jak Bludowscy, Reisowie oraz Jan Żywiecki, a także rzeźby, zarówno kamienne, jak i drewniane. Większość z tych dzieł nigdy wcześniej nie była prezentowana publicznie z uwagi na wymogi konserwatorskie. Wystawa została uroczyście otwarta 22 maja 2016 roku.

Na drugim piętrze muzeum znajduje się stała ekspozycja pod tytułem Na skrzyżowaniu dziejów i kultur, zajmująca obszar ponad 1000 m2. Obejmuje ona okres od prehistorii aż do końca II wojny światowej, odkrywając najstarsze dzieje Cieszyna i Śląska Cieszyńskiego za pomocą zbiorów archeologicznych. Kolejne sekcje wystawowe przybliżają czasy dynastii piastowskiej oraz panowania Habsburgów. Znajdziemy tam również materiały dotyczące znaczenia szlachty oraz mieszczaństwa na przestrzeni wieków, a także rolę cechów rzemieślniczych i rozwój przemysłu w XIX i początkach XX wieku.

Ważnym aspektem tej wystawy są również wydarzenia historyczne, takie jak powstanie Rady Narodowej Księstwa Cieszyńskiego, konflikt polsko-czeski, podział miasta w 1920 roku, sytuacja w 1938 roku oraz przebieg II wojny światowej. Osobna część tej ekspozycji jest poświęcona ks. Janowi Leopoldowi Szersznikowi, który był założycielem muzeum. Dodatkowo, na pierwszym piętrze można znaleźć zbrojownię z militariami, które wzbogacają kolekcję i przyciągają uwagę zwiedzających.

Biblioteka Naukowa Muzeum Śląska Cieszyńskiego

Biblioteka Naukowa Muzeum Śląska Cieszyńskiego została ustanowiona w 1901 roku, wraz z powołaniem do życia samego muzeum. W 1960 roku, zorganizowano część zbiorów, które zostały przekazane nowo założonemu Oddziałowi Zabytkowego Biblioteki Śląskiej, obecnie znanemu jako Książnica Cieszyńska.

Wśród najcenniejszych zbiorów bibliotecznych znajdują się inkunabuły i stare druki, w tym fragmenty księgozbioru znanego cieszyńskiego kolekcjonera Brunona Konczakowskiego, a także biblioteka Wincentego Zająca, nauczyciela z tego regionu. Zbiory muzealne tworzą giełdę wiedzy, która skutecznie wspiera pracę w różnych działach muzeum, takich jak archeologia, historia, technika, historia sztuki czy fotografia.

Biblioteka ta nie tylko gromadzi literatura związana z różnorodnymi tematami, ale również opracowania dotyczące bogatej historii Śląska oraz Śląska Cieszyńskiego. Zasoby biblioteki obejmują ponad 24 000 ksiąg, 370 starodruków – wśród nich 21 inkunabułów – oraz setki tytułów czasopism, co czyni ją istotnym centrum wiedzy i kultury w tej części Polski.

Działalność muzeum

Muzyka i sztuka łączą się w fascynującą podróż przez różnorodne obszary nauki w Muzeum Śląska Cieszyńskiego, które oferuje szereg lekcji muzealnych. Tematyka zajęć obejmuje m.in. etnografię, w ramach której uczestnicy zgłębiają tajniki ludowego garncarstwa. Zajęcia te koncentrują się na technikach wykonywania i zdobienia ceramiki, odzieży cieszyńskiej oraz góralskiej, malowanych i ryzowanych skrzyń, a także obrzędów i zwyczajów regionalnych. Wspólne odkrywanie tych zjawisk staje się prawdziwym niepowtarzalnym doświadczeniem.

W ramach zajęć artystycznych muzeum przybliża najstarsze osiągnięcia sztuki na Śląsku Cieszyńskim. Można zobaczyć bogate zbiory, które obrazują życie codzienne mieszczan cieszyńskich, a także techniki artystyczne, które zyskały uznanie w szerokim kręgu europejskiego rzemiosła artystycznego. Uczestnicy mają okazję zapoznać się również z rezydencjami szlachty cieszyńskiej i ich znaczeniem na przestrzeni wieków.

W zakresie historii, muzeum oferuje zróżnicowane tematy, takie jak Księstwo Cieszyńskie w średniowieczu czy rola władców cieszyńskich, w tym Piastów i Habsburgów. Warto zauważyć, że historia szlachty odgrywała znaczącą rolę w dziejach Śląska Cieszyńskiego, a wydarzenia jak podział Cieszyna oraz naznaczone dramatycznymi momentami losy regionu w I połowie XX wieku są niezwykle istotne.

Ważnym wydarzeniem organizowanym przez Muzeum Śląska Cieszyńskiego jest Cieszyńska Noc Muzeów, która odbywa się w maju, w tym samym czasie co edycje krakowska czy katowicka. Warto zaznaczyć, że raz w roku, kustosz Muzeum Śląska Cieszyńskiego – Mariusz Makowski, prowadzi chętnych po Cieszyńskim Szlaku Kwitnących Magnolii. To wyjątkowe wydarzenie zostało zapoczątkowane w 2001 roku z jego inicjatywy i stanowi doskonałą okazję do poznania piękna tej części regionu.

Po śmierci Mariusza Makowskiego, spacery te kontynuują inni pracownicy muzeum. Odbywają się one wiosną i prowadzą trasą o długości około 1 kilometra, wzdłuż 11 starannie wyznaczonych punktów, co czyni je wyjątkowym przeżyciem dla miłośników natury.

W Muzeum Śląska Cieszyńskiego, a także w jego kawiarniach, organizowane są kiermasze artystyczne. Od 2003 roku odbywają się one w grudniu, na dziedzińcu oraz w kawiarni Cafe Muzeum, mieszczącej się w dawnych stajniach pałacowych. To wydarzenie zyskuje na popularności, przyciągając miłośników sztuki i rzemiosła.

Dodatkowo, wrześniowa impreza plenerowa pn. Cieszyński przekładaniec – czyli co z tą tradycją? ma na celu przybliżenie dzieciom oraz młodzieży niektórych lokalnych tradycji. To wydarzenie odbywa się na terenie dziedzińca Muzeum i Parku Pokoju. Warto podkreślić, że udział w nim to doskonała okazja na poznanie tradycji Śląska Cieszyńskiego.

Oddziały muzeum

W Muzeum Śląska Cieszyńskiego, obok stałej ekspozycji zatytułowanej Na skrzyżowaniu dziejów i kultur, odbywają się także wystawy czasowe o bogatej i różnorodnej tematyce, co pozwala na odkrywanie nowych horyzontów artystycznych i kulturalnych.

Placówki muzealne znajdują się w różnych lokalizacjach, w tym:

• Górkach Wielkich (Muzeum Zofii Kossak-Szatkowskiej w Górkach Wielkich),
• Skoczowie (Muzeum im. Gustawa Morcinka),
• Wiśle (Muzeum Beskidzkie im. Andrzeja Podżorskiego).

Każda z tych instytucji wnosi swój unikalny wkład w promocję lokalnej kultury i sztuki, sprawiając, że muzeum jest miejscem, gdzie historia i współczesność splatają się w fascynujący sposób.

---

Oceń: Muzeum Śląska Cieszyńskiego

---