Kościół Jezusowy w Cieszynie

---

Rys historyczny

Na Śląsku Cieszyńskim zlokalizowana jest największa społeczność luteran w Polsce oraz w Czechach, która według danych, liczy około 36 tysięcy wiernych w samym regionie diecezji cieszyńskiej, co wchodzi w skład łącznej liczby około 60 tysięcy luteran wokół całej Polski. Już w czasach Marcina Lutra, książę Księstwa Cieszyńskiego, Kazimierz II, okazywał wsparcie dla reformacji. Jego wnuk, Wacław III Adam, po objęciu władzy w 1545 roku, stworzył korzystne warunki dla rozwoju tego wyznania w Księstwie, co było możliwe, ponieważ nie budziło to sprzeciwu wśród poddanych i zyskało akceptację zarówno wśród szlachty, jak i chłopstwa oraz mieszczaństwa, a także wśród niektórych przedstawicieli duchowieństwa. W wyniku tych zmian, aby uregulować sytuację, książę wprowadził tak zwane „Porządki kościelne”.

Wraz z początkiem kontrreformacji, powstał okres trudności za panowania syna Wacława III Adama, Adama Wacława, który w 1611 roku przeszedł na katolicyzm, wypierając najbardziej zaangażowanych duchownych oraz odbierając świątynie w Cieszynie, Orłowej, Skoczowie i Strumieniu. Warto jednak podkreślić, że prześladowania ewangelików w czasach Piastów, aż do ostatniej przedstawicielki tej dynastii, Elżbiety Lukrecji, były na niewiele mniejsze niż te, które miały miejsce pod rządami władców wiedeńskich. Po rozpoczęciu rządów Habsburgów, od 1654 do 1709 roku, luteranom odebrano wszystkie kościoły, zakazano odprawiania nabożeństw oraz skonfiskowano Biblię i inne religijne teksty. Mimo tych strat, duch luteranizmu przetrwał dzięki silnemu osadzeniu w społeczności lokalnej, gdzie tajnie odprawiano nabożeństwa w urokliwych Beskidach, takich jak na Równicy oraz Małej Czantorii. Część wiernych znalazła schronienie w bardziej tolerancyjnym Bielska i na ziemi żywieckiej.

Poprawa sytuacji miała miejsce po podpisaniu ugody altransztadzkiej przez Józefa I oraz Karola XII w 1707 roku. W ramach tej ugody ewangelicy na Śląsku otrzymali pozwolenie na wznoszenie sześciu „kościołów łaski”, w tym Kościoła Jezusowego w Cieszynie, a także świątyń w Żaganiu, Kożuchowie, Jeleniej Górze, Kamiennej Górze i Miliczu; z tych miejsc tylko cieszyński kościół łaski przetrwał do dzisiejszych czasów jako ewangelicka świątynia. Fundatorami budowy zboru byli: Erdmann II Promnic z Pszczyny, Juliusz Gotlieb Sunnegh z Bielska oraz Wacław Ludwik von Henckel z Bogumina. Szacuje się, że w chwili powstania liczba ewangelików zboru cieszyńskiego wynosiła około 50 tysięcy.

Pomimo rozszerzonego terytorium parafii, w każdy weekend i podczas świąt organizowano regularnie pięć nabożeństw, w których uczestniczyło pełne kościołów ludzi, dowodząc ogromnego zainteresowania i zaangażowania lokalnej społeczności. W latach 1709-1730 Kościół Jezusowy stał się ważnym ośrodkiem pietyzmu, wpływając na życie religijne wielu narodów. W 1781 roku cesarz Józef II wprowadził „Patent tolerancyjny”, co pozwoliło luteranom, ewangelikom reformowanym oraz prawosławnym na swobodne praktykowanie swoich wyznań. Sytuacja ta trwała aż do Wiosny Ludów w latach 1848–1849, kiedy to luteranie zyskali równe prawa z katolikami jako jednostki. Podstawą prawną dla istnienia Kościoła ewangelickiego w Austrii stał się „Patent Protestancki”, wydany w 1861 roku przez cesarza Franciszka Józefa I.

Budowa kościoła

Gdy tylko lokalni luteranie uzyskali informację o przyznaniu zgody na budowę kościoła łaski w Cieszynie, natychmiast przystąpili do poszukiwań odpowiedniego terenu. Ostatecznie zdecydowano się na przedmiejskie ogrody w pobliżu Wyższej Bramy. Konieczne było jedynie oczekiwanie na ostateczne zezwolenie, które uzyskano dzięki cesarskiemu przedstawicielowi, hrabiemu Jerzemu Zinzendorfowi, dnia 24 maja 1709 roku. Kamień węgielny został uroczyście położony 13 października 1710. Na początku zastąpiono tylko szybko zbudowaną drewnianą świątynię, która spełniała swoją funkcję przez kolejnych trzynaście lat, kościołem murowanym, którego budowę nadzorował opawski architekt Jan Haüsrucker. Cały proces budowy zajął kilkanaście lat, a obecny, niemalże niezmieniony kształt budowli zyskał dopiero po dobudowaniu wieży, która również wymagała specjalnego zezwolenia, w 1772 roku. Gdy kościół został w końcu ukończony, był to jedyny kościół ewangelicki na całym Górnym Śląsku.

Architektura

Budynek reprezentuje późny austriacki barok. Jest to pięcionawowa bazylika o rozplanowaniu w kształcie krzyża greckiego, z półkolistym prezbiterium oraz dwuspadowym dachem z lukarnami. Fasada składa się z charakterystycznej kurtynowej ściany szczytowej, na której osi wyrasta wieża – taka forma prezentacji fasady była powszechnie spotykana w architekturze śląskiej od końca XVII wieku. W ryzalicie wysokiej, 75-metrowej wieży zlokalizowana jest dzwonnica, pokryta cebulastym, zielonkawym dachem, na którego szczycie umieszczono banie z krzyżem. W dzwonnicy znajdują się trzy dzwony, które zainstalowano w roku 1922. Wejście do kościoła zdobi portal z reliefem Baranka. Kościół składa się z szerokiej nawy głównej oraz niskich naw bocznych, nad którymi wznoszą się trzy piętra empor z wyraźnymi półkolistymi łukami, otwierającymi się na wnętrze (nazywanymi w Cieszynie pawłaczami).

W architekturze zauważyć można typowe dla protestanckiej formy ustawienie ławek w sposób dośrodkowy, co pozwala na lepsze skupienie uwagi na najważniejszym elemencie nabożeństwa ewangelickiego, jakim jest Zwiastowanie Słowa Bożego. Dlatego ambona zajmuje centralną pozycję w kościele, a ławeczki ustawione są w jej kierunku. Wnętrze kościoła oświetlane jest przez rzędy półkolistych okien, a na końcu znajduje się monumentalny barokowy ołtarz, zaprojektowany przez cieszyńskiego rzeźbiarza Józefa Prackera w 1767 roku. Ołtarz ten zdobiony jest rzeźbami czterech ewangelistów: Jana, Łukasza, Marka oraz Mateusza, jak również czterema aniołami. Całość wieńczy Oko Opatrzności, które do 1918 roku zdobił orzeł habsburski.

Pomiędzy kolumnami, na ołtarzu, umieszczono obraz Ostatnia Wieczerza z 1766 roku, będący kopią dzieła Macipa Vincentego Juana z XVI wieku, wykonanej przez Fryderyka Oesera z Lipska. Po prawej stronie ołtarza stoi kopia popiersia króla szwedzkiego Karola XII, ofiarowana przez szwedzkich ewangelików w 1935 roku, co upamiętnia wstawiennictwo króla u cesarza Józefa I, które przyczyniło się do powstania kościołów łaski. Z kolei malowany portret Karola XII, podarowany przez króla Szwecji Gustawa V, obecnie znajduje się w zakrystii. Po lewej stronie ołtarza zlokalizowana jest klasycystyczna chrzcielnica o formie krytego kielicha.

Warto zaznaczyć, że innymi dziełami autorstwa Józefa Prackera są także ambona, nad którą umieszczono rzeźbę Zmartwychwstałego Chrystusa z 1782 roku. W tylnej części kościoła znajduje się dwukondygnacyjny chór, na którym umieszczono organy firmy Oscara Walckera z Frankfurtu z 1923 roku, będące największymi organami na Śląsku Cieszyńskim, o konstrukcji pneumatycznej, posiadające 2076 piszczałek rozdzielonych pomiędzy cztery sekcje (trzy manuały oraz pedał). Z pierwotnych organów zachowało się jedynie kilka sztuk piszczałek do dnia dzisiejszego.

Bezpośrednie otoczenie kościoła

W bezpośrednim sąsiedztwie kościoła znajduje się dawny cmentarz ewangelicki, który pełni również rolę parku. Warto zwrócić uwagę na kilka drzew, które są tak stare jak sam budynek kościoła i są chronione jako pomniki przyrody. Można tam również zobaczyć tzw. „stara pajta”, dawną szkołę ewangelicką z 1725 roku. Wśród najsłynniejszych jej wychowanków możemy wymienić: Pawła Stalmacha, Andrzeja Cinciałę, Oskara Michejdę oraz Jana Śliwkę.

W niedalekiej odległości od kościoła mieści się także renomowana Biblioteka Tschammera, która może pochwalić się kolekcją liczącą ponad 17 000 tomów wartościowych książek, w tym cennych starodruków i kilku inkunabułów. Miejsce to jest prawdziwą gratką dla miłośników literatury i historii, a także dla tych, którzy pragną zgłębiać tajniki kultury tego regionu.

Osoby związane z Kościołem Jezusowym

W historii Kościoła Jezusowego w Cieszynie wiele ważnych postaci odegrało kluczową rolę w jego rozwoju. Oto kilka z nich:

• Jan Muthmann (1685–1747) – pierwszy polski pastor, znany pietysta oraz autor znaczącej książki, która została opublikowana jako pierwsza polska publikacja na Śląsku Cieszyńskim,
• Johann Adam Steinmetz (1689–1762) – niemiecki pastor, także pietysta i pedagog, którego wpływ można dostrzec w lokalnej społeczności,
• Samuel Ludwik Zasadius lub Sassadius (1695–1755) – polski pastor, znany ze swojego pietystycznego podejścia,
• Jiří Sarganek (1702–1743) – ewangelicki nauczyciel oraz autor religijnych tekstów w języku czeskim i niemieckim, również związany z nurtem pietystycznym,
• Jan Traugott Bartelmus (1735–1809) – superintendent Moraw, Śląska Austriackiego oraz Galicji, a także członek zboru konsystorza,
• Leopold Marcin Otto (1819–1882) – polski pastor i działacz narodowy, który przyczynił się do rozwoju ruchu narodowego w regionie,
• Gottlieb Biermann (1824–1901) – nauczyciel w ewangelickim gimnazjum oraz historyk Śląska Cieszyńskiego, który badał lokalną kulturę,
• Jan Śliwka (1823–1874) – polski nauczyciel i aktywny działacz w ruchu narodowym,
• Theodor Karl Haase (1843–1909) – niemiecki pastor oraz superintendent, liberalnie nastawiony w kwestiach społecznych,
• Jan Pindór (1852–1924) – autor przekładów wielu pism religijnych, pełniący funkcję pastora,
• Karol Kulisz (1873–1940) – pastor oraz męczennik, aktywista ruchu społecznościowego,
• Andrzej Cymorek (1882–1965) – sekretarz zboru, również zaangażowany w ruch społecznościowy,
• Alfred Jagucki (1914–2004) – pastor, który był aktywnym uczestnikiem ruchu społeczeństwa obywatelskiego.

Każda z tych osób wywarła znaczący wpływ na kształtowanie się tradycji i społeczności Kościoła Jezusowego w Cieszynie, wnosiła coś wyjątkowego do tej wspólnoty.

---

Oceń: Kościół Jezusowy w Cieszynie

---